Қазақ әдебиетінің өткеніне ретроспективті көзқарас бүгінгі жаулап алулардың биіктігінен адам мен шындықты бейнелеудегі ауызша өнердің алға жылжып келе жатқанын және әр дәуір үшін өзіндік көркемдік критерийлері бар екенін растайды. Сондықтан, әдебиеттегі жаңа нәрселерді «ескі» әдіснамалық ұстанымдардан түсінуге тырысу, мысалы, егер өткен әдебиет қалыптасқан нормалар мен бағалау критерийлері рухында түсінілсе, онда біз ғасырлық әдеби жазбаларды қайталауға дайынбыз. XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы мәдениетте бәрі бір-бірімен байланысты. Өткен өнерді көркемдік қабылдау, теориялық тұжырымдамалар, діни философиялық және саяси идеялар, талдау, мәтінді түсіндіру және әлемнің поэтикалық бейнесі болды. Мысалы, Мәшһүр- Жүсіп Көпеевтің поэзиясы мен прозасы бүгінде ақынның замандастары түсінгеннен түбегейлі ерекшеленеді.
Бүгінгі таңда қазақ тарихына қатысты жаңа мәдени парадигманы құру мәселесі өткір тұр хақ. Осы тұста бір әдеби жүйеге сан жағынан ғана емес, сонымен қатар сапалық жағынан да әр түрлі әлеуетке ие жаңа
және жаңа атауларды, шығармаларды, фактілерді шексіз енгізу мүмкін еместігі белгілі болды. Тыйым салынған және ұмытылған есімдер мен шығармаларды қайтару, мұрағаттар мен арнайы органдарды ашу, қоғамның көркемдік мүдделері мен дүниетанымдық бағдарлардың — ғылыми, философиялық және діни-адамгершілік бағдарлардың орын ауыстыруы, мұның бәрі құндылықтар иерархиясына да, қазақ әдебиетінің бірыңғай контекстіндегі олардың арақатынасына да әсер ете алмағаны анық.
Осылайша жинақталған тарихи-әдеби материал теориялық қарастыруды қажет етеді. Біз қайтарылған әдебиеттің шығу тегін түсініп, олардың ерекше көркемдігі мен феноменальділігін түсіндіріп, теориялық тұрғыдан негіздеуіміз керек.
Ғұмар Қараш пен Шәкәрім Құдайбердиевтің замандасы ақын, ағартушы, ойшыл және аскетик Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармашылық, эстетикалық бастауларымен Зар заман ақындарының көркемдік және идеялық мұрасымен байланысты болды. Оны зар заман ағымының эстетикасы мен философиясына жақындатады. Діни, эстетикалық, көркемдік және психологиялық принциптердің бірегей синтетизмі, отаршылдықтың басталуына наразылық, екі дәуірдің тұжырымдамалық қарама-қайшылығы, эпикалық өткен және деструктивті қазіргі заман, көшпенділердің тарихи шығындары үшін қайғы мен жылаудың интонациясы, халықтың нақты жағдайына рефлексия, ислам құндылықтарына рухани бағдар, догматизмді айыптау, надандық сынды дүниелермен кездескен. Сонымен бірге Мәшһүр-Жүсіп шығармашылығы Ғұмар Қараш пен Шәкәрімнің шығармалары сияқты, зар заман ақындарынан діни құбылыстарды саяси түсіндіруге бейімделуінде әрі белсенді ағартушылық қызметте, қоғамдағы діни құрылысқа тартылуда, білім беру және халықты ағарту мәселелерін шешудің жәдидтік нұсқасын таңдауда көркемдік ойлау мен дүниетанымның бірқатар маңызды ерекшеліктерімен ерекшеленеді. Абай, Шәкәрім, И. Гаспринскийдің Мәшһүр-Жүсіптің дүниетанымына айқын әсерін елемеуге болмайды. Бұл ақынның діни, зайырлы, политехникалық білімнің интеграциялану тенденциясын қолдауында. Оларға адам санасының өсу процестеріндегі интеллект пен ақылдың рөлін бөлуде көрініс тапты.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің шығармашылық өмірбаянындағы тағы бір маңызды бет оның әртүрлі жанрлардағы ұлттық әдебиеттің үлгілерін, әйгілі жырау ақындарының, эпостардың, дастандардың, халық ертегісіз прозасының және т.б. шығармаларын жинауы. Ағартушының қоғамдық пікірге, әдеби ортаға, өз заманының дін қайраткерлеріне әсері күшті болды.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің тілі Ғұмар Қараш, Нұржан Наушабаев және оның басқа замандастарының тілдеріне қарағанда қарапайым тілге жақынырақ, бұл ауызекі интонацияның үстемдігінде, фразеологиялық бірліктердің көптігінде, оның ішінде идиомалық өрнектерде көрінеді (халықтық сөйлеуімен игерілген ауызекі тілдерінде араб-парсы діни лексикасын қолданғанын жиі кездесетіреміз. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің поэзиясындағы басымдық бергені қара өлендер. Бұл халықтық поэтикалық форма авторға шығармаларда сенімді әңгіменің немесе жай әңгіменің басым интонациясын құруға мүмкіндік береді:
Кому нужны слова — назидания мои? Ведь, униженные к высокому слову глухи, А я продолжаю душу всем изливать,
И заветы дедов от забвения спасать
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің поэзиясы стилистикалық тұрғыдан, бұл халық тілінің әр түрлі лексикалық деңгейлерін, соның ішінде діни мазмұнымен, олардың күнделікті коммуникативті екпінімен интонациялау және жаңғырту еді.
Діни-мифологиялық мотивтер, метосемантикалық функционалдығы бар лексика, рәміздер, бейнелер, теологиялық шығу тегі шындықтары турасында Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің әрбір дерлік шығармасында кездеседі. Бұл ақынның ислам философиясы мен Орталық монотеистік доктринаның парадигмалары бойынша ойлауы мен дүниетанымының тұрақтылығының жанама дәлелі. Оның ағартушылық тенденциясының қарқындылығы, автордың «мен» сөзінің теистік реттілігі мен сенімділігінде.
Путь мой тернист в поиске души, Избравший долю эту не сойдет с пути. Дождется часа своего божья камень, Сгорев не угаснет божья пламень.
Так и я, если счастья путь не открою, То хоть в беде тропу на вверх закрою.
Содан кейін, ең болмағанда, мен жоғары қарай жолды жабамын, — деген.
Оның «Қара өлен», «3 рет сөз», «Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі»,
«Анама хат» және т.б. шығармаларының рухы мен діни көзқарасының айқын көрсетілген. Оның жанрлық-стилистикалық дәстүріне сәйкес
«Шайтанның саудасы» атты астарлы әңгіме құрастырылды.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің шығармаларының көпшілігі құрылымдық жағынан сюжеттік баяндау принципі бойынша ұйымдастырылған, бұл оның халық санасы мен қабылдауына әсер ету үшін моральдық- дидактикалық көзқарасына көбірек жауап берген сияқты. Діни тақырып
ақынның осы мақсатына толығымен бағынады. Мысалы, кейбір ағартушылық тақырыптар автордың өзінің өмір жолы, рухани ізденісі туралы алғашқы өмірбаяндық әңгімелерінде ашылады.
Пять лет бродил я по Сырдарье, Обетованной казахами древней земле. Святые посещал места, читал, изучал, Стык эпох и культур вживую я вкушал.
Ақын діни-философиялық рефлексиялар мен кеңістіктік — уақыттық мифологиялық бірлестіктердің күрделілігін сирек зерттейді. Бұл, мәселен, Шангерей Бөкеев, Ғұмар Қарашев, Шәкәрім Құдайбердиевтің эстетикасына өте тән болған. Ол әлем тарихын қамтуға ұмтылып, метафизикалық кеңістіктің эсхатологиялық немесе остеологиялық модельдерін құрмайды. Бұл Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің әдептілігінің өзіндік қарапайымдылығын, оның «ауызекі» өлеңдерімен, халықтың кең топтарын қабылдауға бейімделген тақырыптарды жеңілдетілген сипатымен көрсетеді.
Әлеуметтік аласапыран, динамикалық дәуірде, белсенділікке көптеген адамдар келген кезде, білім халықтың аз бөлігінің құзыреті болмаған кезде, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев қоғамдық құрылыс процестеріне қатысатын қарапайым адамдардың рухани, моральдық-этикалық сұраныстарына саналы түрде назар аударған сияқты.
Ақынның эстетикалық ұстанымының осы бағытын қазақ ғалымы Мәшһүртанушы Ө. Қалижанов көрсетеді.
Мына өлен жолдарын қарайтын болсақ:
У каждого народа великой земли, Есть своя история и истоки свои. Есть изгои и славных сынов имена. Народ свой, прославляющих на века.
Діни ақындардың, ағартушылардың сын мен сарказм, надандар, өзімшілдер, діни негізде ортақ орны бар. Бұл жерде Мәшһүр-Жүсіп Көпеев те назардан тыс қалмайды. Ол «Тірлікке көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» шығармасында мұндай кейіпкерлерге теріс баға бірінші шумақта кездеседі. Мысалы,
«Әркім – ақ жамандыққа көңіл берді, Тыятын болмаған соң муфти назы».
Бірнеше рет қайталанатын және әртүрлі жолдарда өзгеретін бұл ой өткір әлеуметтік дыбысқа ие болады. Мәселен,
Наука и знания в забвение пали, Устои религии сегодня упали. Вера святая в руках шарлатанов,
Думы, которых, лишь о пользе карманов.
Ол қазақтардың тәжірибесінде діни-этикалық нормалар мен регламенттер әр қадамда алынып тасталатынын баса айтып, шариғаттың мәнін жоққа шығаруға бейім емес туралы былай дейді:
«Алады неке ақысын ауылнайлар, Молданың жаудыратып қойып көзін. Шариғат бұлайша емес, десе молда Боқтайды стражник түйреп бізін».
Негізінен ауыртпалықтарды сипаттауға, халықты қорлауға, олардың құқықтары мен бостандықтарын отаршылдық езгі жағдайында жоғалтуға арналған, осы жұмыста діни негізде билік тарапынан кемсітушілікке қатысты жасырын кеңестер көрсетілген.
«Көрген соң дінімізді қорлағанын, Жас ағып жүре бердік көзімізден».
Надан адамдардың түсінбеушілігі мен ирониясына шариғатпен кеш танысқанына және оның мағынасын түсінгеніне өкініш білдірілді.
Рухани оянуға шақыратын «қара өленнің» шығармасының негізгі мотиві. Дәл осы тақырыптар мен мотивтер бойынша «3 рет сөз» шғармасында кеңінен түсіндіріледі.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің шығармаларының стилистикасы лексикалық эклектика мен алауыздықты емес, тірі халық тіліндегі тұрақты өзгерістер үдерістерін («заң — заң шариғаттан адастырып, би шықты қозы қарын-нормы жоқты) айғақтайтын орыстық пен арабтық стилдер бір өлеңіндегі үйлесімділікпен сипатталады. Халықтың барлық топтарының моральдық құлдырауы, дәстүрлі этика, әдет-ғұрып, қоғамның рухани құндылықтары саласындағы деструктивті құбылыстар, ыдырап бара жатқан ауылдық қауымдастықтағы қоғамның иеліктен шығарылуы және әлеуметтік стратификациясы, қақтығыстар, бұрын жоғары идеялардың тасымалдаушысы болған әлеуметтік топтардың сатқындығы, рухты біріктіру сынды дүниелерді қамтыған. Бұл Ақын үшін қиын тақырып өлеңнен өлеңге ауысады, ақынның түпнұсқа шығармашылығының негізгі әлеуметтік мәселелерін, оған заңдардың бұрмалануы сияқты көрінетін дінді әлеуметтендіру белгілерін сынға алады.
Дорвавшись до власти честь забывают, Отныне не наука, а деньги их путь застилают. А народ все ждет творцов просвещения.
Ждет правды и будущего просветления.
«3 рет сөз» атты өленіндегі осы негативтің аясында кең аллегория эстетикалық жаңашылдыққа ұқсайды. Үш оғаш, соқыр, саңырау және жалаңаш, еріксіз қаңғыбастар туралы әңгіме. Аллегория өзінің барлық конвенциясымен семантикалық деңгейде өзіндік ерекшелікке ие.
Оқырманның өзі әлеуметтік ұғымдар тұрғысынан аяқтауы керек мағыналар. Алыстағы шуды естіген соқыр адам жаулардың ордасы келе жатыр деп болжады, ал саңырау бірден өз қиялында қауіп бейнесін жасады. Соқыр мен саңыраудың дүрбелеңі қашуға асыққан адамға тартты. Осы үшеуінің қайғы-қасіреттің қателіктері оларды бақытсыздыққа, өлімге әкелгенге дейін жалғасты.
Ушли в никуда, покинув родные края,
Их забыли, прокляли, не ищет даже родня Что же ищут они, уходят в никуда?
Людей, покой, иль в мире себя?
Үш ақымақ, соқыр, саңырау, наг туралы аллегориясын білу қиын емес. Олардың аллергиялары ғылым, білім туралы білмейтін тайпа туралы астарлы әңгімелеріндегі барлық жаңа нәрселерден қашқан надандықтардан аңғара аламыз. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің аллегориясы тақырыптық және семантикалық тұрғыдан күннің әлеуметтік
«зұлымдығымен» үндеседі. Терең эстетикалық сызықтармен қарастырылған Д.Румидің «Меснауиімен», Саадидің «Бустон» шығармаларынан бастау алатыны, сопылық дәстүрлермен баяндалуы көрініс тапқан.
Бұл аллегория және алғашқы екі томда жиналған басқалары Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің поэтикалық ойлауының өзіндік ерекшелігін — аллегорияның жақтауы да, бағдарланған формаларына тартылуы да, семантикалық қабаттар мен кітап мәдениетінің шығу тегі бар ұғымдарды байланыстыруды мәнерлі түрде сипаттайды. Мұның бәрі проза мен поэзиядағы сопылық мотивтер мен реминисценциялардың функционалдығының дамыған сипаты туралы айтады. Автордың моральдық айыптауларының негізгі объектісі бүкіл халықтың моральдық құлдырауы болып табылады.
Әлеуметтік және саяси қысымның, зорлық-зомбылықтың, әлсіреген халықтың деградациясының панорамалық суреттері мен көріністері Мәшһүр-Жүсіптің рухани оянуға, өмір сүру жағдайларын өзгертуге, ғылыми, экономикалық, саяси даму қағидаттарында жаңа өркениет құруға деген белсенді үндеулерімен үйлеседі.
Сонымен қатар, ол түркі халықтарының конфессиялық шоғырлануы мен бірлігі тақырыбымен қатар танымал дінді жандандыруға шақырады.
Сарт демей, ноғай демей, қазақ демей, Тілек кыл дін мұсылман бірлігіне.
Алайда, ақын революцияға немесе жиһадқа — діни соғысқа шақырудан алыс. Оның жалынды үндеуі діни және ұлтаралық татуласу, жанжалдарды тоқтату шеңберімен айқын шектелген.
Бірлігі-мұсылманның ынтымағы,
Бір жерден шықса екен деп қылды тілек.
Әрмен қарай Мәшһүр-Жүсіп тәуеліздік пен қатар діни наным сенімде де тәуелсіз болуды меңзейді:
Кітабы мұсылманның жиған – терген, Ерікті боп цензурасыз болса деп.
Бұл жолдар метасоматикалық мағынадағы лексиканың функционалдығы сипатына ие, шығарманың жалпы пафосы Мәшһүр- Жүсіп Көпеевтің эстетикасындағы діни және әлеуметтік — саяси баяндау жоспарларының терең өзара енуін көрсетеді. Сонымен бірге, ақынның шығармаларындағы саяси сюжеттер діни-философиялық принципке бағынады және онда жүзеге асады.
Ақын саяси тақырыпта импровизация жасамайды, ол толығымен Құдайға деген шынайы сенімнің негізінде қалады. Дүниетаным, қоғам, қауымдастық — қасиетті қағидаға, тағдыр заңына, Құдайдың еркіне және адамдар әлеміндегі бағыныштылыққа енген болмыс деңгейлері ғарыштағы күштердің арақатынасының иерархиясын ғана көрсетеді. Бұл ақынның бар заңдылық туралы идеясы. Сондықтан, ол үшін шариғат қарым- қатынастың реттілігінің шағын, айқын визуалды моделі. Ал күштер үйлесімінің этикалық прототипі. Ақын өз жеріндегі үйлесімділік пен тәртіптің осы қарапайым және түсінікті моделі үшін жанмен күреседі және тамыр жаяды.
Пусть рождаются внуки и дети растут, Изобилием край свой, они воздадут.
Пусть улыбкой величавой речь ведут старики, Пусть мира и счастья пребывают деньки.
«Түркістан, Ташкент сапары хикаясы» атты шығармасы жанрының заңдары бойынша зафар-намелік құрылымдары және композициялық құрастырылған. Шығыс елдерінде сафарнамадан айырмашылығы, Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің шығармашылығында трансмиграциямен немесе ертегі түрлендірулерімен нақты элементтер жоқ және ақын бейнеленген оқиғаларды шынайы түсіндіре отырып, өзінің сафарнамасын әдейі эстетикалық тұрғыдан «қондырған». Қажылардың Азияның рухани орталығына сапарларын күнделік жазбалар тізбегінде бейнеленген. Пейзаж, қалалар, адамдардың портреттері, Пейзаж, психологиялық тәжірибелер, кишлак пен ауыл тұрғындарының өмірі туралы егжей- тегжейлі сипатталған. Ақынның сафарнамасында сопылықтың сарындары қисса түрінде көрініс тапқан. Тек Ахмет Ясауи, Сопы Аллияр, Хорезми поэзиясының мотивтерін қарастыра отырып, ақын өзін-өзі жазалаушы, тәубеге келген көз жасын талап ететін аскетик ретінде көрсетеді:
Жегенім зақым болып, ішкенім – зәр, Ғафурым нәткли әр кез бермеді кер.
Бұл туындыда, ақын қайда, бұрын жалған сопыларға аяусыз қарап, өзін қайғылы сопылық деп атайды. Әсіресе шағатайлық, арабтық, фарсылық арасында экспрессивтілікте қарқынды түрде дамытқан. Бұл ақынның белгілі бір канондық стиль дәстүріне сәйкес келуге деген ұмтылысын айқын көрсетеді. Сондықтан бұл жұмыста Құдіретті Алланың алдында эмоционалды жалбарыну, жылау, конфессиялық өзгерістер элементтері кездейсоқ емес.
«Жылым – қой, тауық жылы мен үш жаста» атты шығармасында Мәшһүр-Жүсіп өзінің балалық шағы туралы баяндайды. Бұл еңбегінде ақын өзінің өміріндегі болған дүниелерді Ахмед Ясауидің хикметтері сынды толғаған. Осы шығармасынан біз мынадай фактілерді түйеміз: жас балаланың кітапқа деген құмарлығы, діни наным сенімге қызыққан жас баланы және тағы басқа дүниелерді байқаймыз. Ақынның бұл шығармасы кітап оқыған адамның ерте және әсіре даңқы туралы хабарлайды. Азиядағы елдеріндегі құлшылық орындарын қарастырып, дүниеде мейірімді және риясыз болғысы келетінін және сопылықпен өзінің дүниетанымдық байланысын тағы бір рет атап көрсетеді.
Искусство гибнет там, где довлеет наживы страсть, Поэт презирает и богатство, и власть.
Он романтик,влюбленный в горизонты дорог,
И печальник сердобольный у бедствующих порог.
Бұл «История имени Машхур» (Мәшһүр есімінің тарихы) шығармасының мативтері басқа сапада қарастырылады.
Теологиялық біліммен ерте танысудың тағы бір діни факторы ақын тағдырының алдын-ала анықталуы Алла тағаланың қалауымын анықталуында қарастырылуы. Жоғарыда аталған өлеңдердің жолдарын оқығанда, ақынның діни-философиялық мәтіндерге негізделген рухани білімнің сыйын бәрінен де жоғары бағалайтыны анық болады.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің барлық аталған шығармаларын талдау шығармашылық тұлғаның сыртқы келбетін эстетикалық бейнелеудің ерекше сипаты болып табылады, Оның лирикалық «мен» дегені әдеби тұрғыдағы абстракциясы туралы айтуға негіз береді.
Ақынның «Мен» дегенінің екі маңызды фактормен қарастырған, біріншісі ол халыққа адал қызмет ету факторы негізінде, екіншісі ақынның діни ағартушысы ретіндегі мақсаты негізінде.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің рухани және интеллектуалды әмбебаптығы ақынның әртүрлі шығармаларында екіұшты көрінеді. Кейбір өлеңдерде ол қатып қалған діни қағидалардан босатуға шақырса, бір өлендерінде ол сана еркіндігі, ойлануға шақырады. Өзінің рухани кеңдігі, күші мен еркіндігі оған қарсы болған діни қызметкерлерге, жалған діндарларға, сауатсыз, бірақ заңға бағынышты болған молдаларға қатаң
сыни көзқарас ұстануға мүмкіндік берді. Абайдың, Шәкәрімнің ұстанған жәдидшілік ұстанымында тұрған аға буын ақындарының соңынан Мәшһүр-Жүсіп олардың сынды өткір айрықша сипаттамаларды қайтаған.
Верхушки науки, познав в медресе, Важным манерам, набравшись извне, Вершителями судеб ведут себя они. Не верьте им люди,- собьетесь с пути.
Осы тұста екіжүзді (мұнафық) адамдарға қарата отырып мысқыл сөзді айта білген.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің көптеген лирикалық шығармалары ішкі күш, рухани өкілеттік және өзімшілдік пен діни өзімшілдігінен айыруға және бостандық (сана бостандығы, еркін ойлау) сезіміне байланысты жазған. Ол діндегі әрекеттердің (рухани немесе сыртқы) барлығы сол кездері бір тақлидтік идеологияның ұстанымдарынан айырылуды толығымен қолдаған.
Ақынның көптеген шығармалары Мәшһүр Жүсіптің қазіргі заманның материалистік философиясының мәнін жақсы білетіндігін, негізгі діндердің тарихын, философиясын, экзегетикасын білетіндігін түсінуге мүмкіндік береді. Оның тағы бір ішкі тартымдылығы жәдидшілерден кейін реформалық қайта бағалауға, адамзат тарихындағы әлемдік діндердің адамгершілік рөлі мен маңызын қайта түсіндіруге, шынайы рухани ізденіске және өзінің ішкі жан дүниесін жүзеге асыруға айқын көрініс тапқан.
Негізгі әлемдік діндердің тарихын, философиясын, пайғамбарлардың өмірін зерттеу, ілімдердің доктриналық ерекшеліктерін терең талдау, оларға салыстырмалы көзқараспен қарау Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің рухани кеңдігі мен әмбебаптығын, өзіне, халыққа және бүкіл адамзатқа моральдық талаптың жоғары деңгейін анықтады. Ақынның әмбебаптығы, интеллектуализмі, моральдық тұрғыдан қаралған. Оның руханилығы мен жоғарыдағы айтылған дүниелермен үйлесімділігі оның шығармашылығының мазмұнына тікелей әсер етті.
Машһүр-Жүсіп батыстың, Ресейдің дворяндық, буржуазиялық мәдениетінде оккультизм, спиритизм сынды дәуірінде өмір сүрді. Шамасы, ол осы ағымдармен мұқият танысып, соған қарамастан ақынның дүниетанымы теософия мен интеллектуалды сопылық бағытында дамыды. Теософия рухани әмбебаптық, метафизикалық дамыған ілім және сопылық философия ретінде көптеген жылдар бойы Мәшһүр Жүсіптің дүниетанымының табиғи негізіне айналды. Бұл теориялық база оны өмірдің жалпы метафизикалық философиясы саласындағы өзінің белсенді ізденістеріне итермеледі. Солардың бірқатар туындылары:
«Проделки беса», «Размышление о времени и о себе», «Притча о ломте хлаба» және тағы басқалары.
Все обязаны платить по счетам, Платил по ним и предок наш Адам, Тех, кто грабит сегодня народ,
В мире том возмездие ждет.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің философиялық тұжырымдамасында тірілер мен өлілердің бейнелерін баяндаған. Оның шығармасында өмір мен өлім сынды бір біріне қарама қайшы дүниелермен байланыстыра білген. Өліп қалған адамдар физикалық тіршілікке қарамастан, ішкі рухани динамикадан, ар-ожданнан айырылғандар. Осы тұста осы дүниедегі мейірімділіктен айырылғандар, олар төменгі әлемнің өкілдері, олар
«жансыз», қоғамдық мәселерде белсенді болғанына қарамастан, олардың дүниелері мен мал мүліктері, байлықтары болсын, бәлки ғылыми атағы болсын бәрінен айырылғандар. Осыған байланысты Мәшһүр-Жүсіп былай дейді:
Многих людей погубила похоть и страсть, Их эмоции взяли над разумом власть.
Даже ученые и образованные мужи, В объятиях сатаны убивали дни свои.
Осы тұста біздің аңғарғанымыз шайтан малғұн негативті кейіпкерлердің бірі болып табылады.
Бұл кейіпкерлер «жансыз», өйткені олардың жүректері шынайы махаббатты білмейді. Сопылық дәстүрмен шығармашылығын байланыстырған Мәшһүр-Жүсіп Көпеев үшін шынайы махаббат ол Аллаға деген саналы түрдегі сезіммен келмек. Оның шығармаларындағы түрлі Аллаға сенудегі сананың орны мен тақлидті айыптауы оған деген қарсы шығушылардың көптеп кездесулерімен сезіледі. Алайда ол мына шығармасында:
Мудрым словам не вменяя, Лишь богатству дань отдавая, Не ценя достигнутых вершин,
Себя ущемляет человеческий сын.
Адам баласы осы дүниемен қоштасып, әрмен қарай өзінің қайта тірілетіні, Раббысымен жолғытыны хақ. Демек, рухани тыныштық табу үшін, азап шегу, үміт ету, сенімнің тұрақтылығы үшін сыйақысы. Сонымен қатар Алла тағаланың берген белгісі мен құтқарылу жолы. Осылайша, ақынға деген сүйіспеншілік оның діни-философиялық тұжырымдамасы аясында құтқарушы, жаңартушы мәнге ие. Ол шаршаған жанды болмыстың маңызды және жоғары көкжиектеріне апарады. Ол өмірдің ішкі мағынасын ашады, шындықтың терең және сапалы
тұстарымен таныстырады. Ақынның түсінігінде махаббат көп қырлы. Бұл өмірге, адамдарға, туыстары мен жақындарына, туған жеріне деген сүйіспеншілік. Және де отбасына, әйел мен бала-шағаға деген сүйіспеншілік. Осыған байланысты, ақынның пікірінше, барлық адамдар, оның ішіндегі жастарда үміті жоқ жерлерден алшақтап, махаббат рухына қарай ұмтылуы керек.
Қорыта айта келе, Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің шығармашылығының мол мұрасы халқымыздың рухани әрі мәдени тарихына үлкен үлес қосқан. Оның дін туралы ұстанымдары еркіндік, еркін ойлау, сана сезімнің бостандығы, Алланы танудағы бостандық сынды жаңа бір қырлары бар. Әрине оның бұл идеялары өзінен бұрыңғы Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлының ұстанымдарымен сәйкес келеді.
Әдебиеттер тізімі:
- Көпеев М.Ж. Тандамалы. 1-т. Алма-Ата: Ғылым, 1990.-213б.
- Көпеев М.Ж. Шығармалары. 4-т. Павлодар: ЭКО., 2004. — 534б.
- Көпеев М.Ж. Шығармалары. 5-т. Павлодар: ЭКО., 2005. — 410б.
- Көпеев М.Ж. Шығармалары. 6-т. Павлодар: ЭКО., 2005. — 410б.
- Көпеев М.Ж. Шығармалары. 7-т. Павлодар: ЭКО., 2006. — 394б.
Көпеев М.Ж. Абайдың «Жаз» өлені Алматы: / Қазақ энциклопедиясы. — 19
Автор: Конысова Динара Зайдиновна